Bu makale dünyadaki e-atık problemini özetler, mevcut/ileri yok etme, geri dönüşüm ve geri kazanma tekniklerini içerir. E-atık yok etmede İsviçre, Hindistan, Çin, G. Afrika, ABD ve Türkiye’deki deneyim ve mevcut durum incelenmektedir. Sürdürülebilir büyüme/kalkınma için çevre dostu çözümler için finansman ve yasal mevzuatı inceler. Bu makale aynı zamanda bazı tehlikeli maddelerin kullanılmasının sınırlandırılması (RoHS) ve atık elektrik ve elektronik cihazlar yönergesini de (WEEE) kapsar.
1. Giriş
1980’den sonra, müşteri odaklı elektrik ve elektronik teknolojilerin gelişmesiyle sayısız elektronik cihaz müşterilere satılmıştır. Teknoloji ve sanayileşmenin kirli yüzü katı atıklar ve bilgi çağının tehlikeli atıkları ise e-atıklardır . E-atıklar teknolojik devrimin bir ürünüdür. Bilgi çağında dünyadaki toplumlar giderek daha da zenginleşirken her geçen gün yeryüzüne daha fazla atık/çöp yaratmaktadır. Artan çöp dağları/yığınları çevrecileri en çok korkutan ve sindiren olaylardan biridir. Elektronik aletler kullanılmadığı ve demode oldukları zaman yok edilmeye hazırdırlar ve o zaman e-atık olurlar. Gelişmiş ülkeler e-atıkların çoğunu yaratırlar ve atık problemini tehlikeli atıklarını gelişmekte olan fakir Asya ve Afrika ülkelerine ihraç ederek çözmeye çalışırlar. Geri kazanım atıkların yeniden kullanılmak, enerji elde etmek (yakma vb) veya fiziksel ya da kimyasal olarak işlemlerden geçirilerek yeni bir ürün elde etmek amacıyla toplanmasıdır. Geri dönüşüm ise atıkların fiziksel veya kimyasal işlemlerden geçirilerek tekrar ham madde ya da yeni bir ürüne çevrilmesidir.
Avrupa Birliği (AB) Yeni Atık Yönetimi: AB Çevre Ajansına göre her yıl sadece AB’de 1.3 milyar ton atık atılmaktadır. Bunun 40 milyon tonu tehlikeli ve 700 milyon tonu da tarımsal atıktır. Bu da yılda kişi başına 3.5 ton katı atık anlamına gelmektedir. OECD'ye göre 1990–1995 döneminde Avrupa'da yaratılan atık miktarı %10 artmıştır. Katı atıkları yok etmek için ya atıklar fırınlarda yakılmakta ya da dolgu alanlarına boşaltılmaktadır (%67). Fakat her iki yöntemde çevresel sorunlar yaratmaktadır. Arazi dolgusu her geçen gün
değerli sahaları işgal etmektedir. Aynı zamanda da hava, su ve toprak kirlenmesine de neden olabilmektedir. Atıkları yakma sonunda çıkan ve atmosfere karışan karbon dioksit (CO2), metan (CH4) gazları, su ve toprağa karışan kimyasal maddeler ve tarım/böcek öldürücü ilaçlar da önemli sorun yaratmaktadır. 2020 yılında OECD'nin tahminlerine göre dünya 1995 yılına göre %45 daha fazla atık üretecektir. Eğer bu artış eğilimi durdurulmaz ise dünya da atıklar içinde yüzmeye/batmaya başlayabiliriz. AB'de atık önleme ve yönetimi Çevre Programları içinde en önemli ilk dört öncelik içindedir. AB yeni atık önleme inisiyatifi, kaynakların etkin kullanımı ve sürdürülebilir tüketim modellerine doğru kaymayı teşvik etmektedir. AB'nin atık yönetiminde üç kaide vardır:
a. Atıkları Önleme: Atık yönetiminin anahtar faktörüdür. Eğer başta yaratılan atıkların miktarı ve bu atıkların tehlikeli madde içerikleri üretilen ürünlerde azaltılabilirse, bunların yok edilmesi otomatikman basitleşecektir. Atık önleme üretim metotları geliştirme ile yakın ilişkilidir ve tüketicilerin daha az ambalaj içeren daha yeşil ürünlere yönelmesinden etkilenir.
b. Geri Kazanım ve Tekrar Kullanım: Eğer atıklar önlenemiyorsa, bu malzemelerin çoğu kazanılıp geri dönüştürülmelidir. Çevresel etkileri azaltmak için AB ambalaj atıkları, hurda araçlar, piller, elektrik-elektronik atıklar konularına öncelik vermektedir. Birçok AB ülkesinde atık toplama, tekrar kullanma, geri dönüşüm ve yok etme konularında kanunlar çıkarılmıştır. Birçok AB ülkesinde ambalaj atıkları geri dönüşüm oranı %50'nin üzerindedir. Bu oran ülkemizde %30-35'ler civarındadır.
c. Nihai Atık Yok Etmeyi Geliştirme ve Gözlemleme: Eğer atıklar geri dönüştürülmez veya yeniden kullanılmazsa, emniyetli bir şekilde yakılmalı veya gömülmelidir. Bu her iki yönteminde çevreye birçok zarar verme olasılığı vardır. AB son zamanlarda gömme ile ilgili çok katı kurallar koymuştur. Bu kurallar lastiklerin gömülmesini engeller ve biyolojik bozuşabilir atık miktarlarını azaltma hedefler. Ayrıca yakıcılardan çıkan duman emisyonları da sınırlandırılmıştır. AB insan sağlığına zararlı dioksin, asit gazlar (azot oksitler, sülfür oksitler) ve hidroklorik asit emisyonlarını azaltmak istemektedir.
Türkiye’de Katı Atık Sorunu: Ülkemizde kişi başına yılda ortalama
2. Elektrikli/Elektronik Cihazlar/Aletler Ve Atıkların Sınıflandırılması
Elektronik cihazlar elektronik devreler ve bileşenler (yani yarı iletkenler entegre devreler), transistörler, diyotlar), pasif bileşenler (rezistör, kapasitor, indüktör)ve elektro-optik bileşenler (CRT’ler, LED’ler, CCD’ler, lazerler) algılayıcılar (transistörler, MEM cihazları) ve elektronik paketler (baskılı devreler, bağlantı cihazları) tarafından birincil fonksiyonlarını sağlayan ürün veya aletlerdir. Atık elektrikli ve elektronik aletler (WEEE) yönergesine göre e-atıkların tanımı, sınıflandırılması, geri kazanımı, tekrar kullanımı ve geri dönüşüm oranları Çizelge 1’de verilmektedir .
ÇİZELGE 1. e-Atıkların tanımı, sınıflandırılması, geri kazanımı, tekrar kullanımı ve geri dönüşüm oranları.
Bugün dünyada TV’ler 10 yıl, bilgisayarlar 2–3 yıl kullanım ömrüne sahiptir. Elektronik cihazların ömürleri/kullanım süreleri azalmakta yani kısa sürede demode olmaktadır. Teknolojideki hızlı gelişmeler ve satış patlamaları, elektronik ürünlerin çok çabuk modası geçmesine neden oluyor.
3. E-Atıklara Şimdi Ne Yapılıyor?
E-atıkların çığ gibi büyüyen hacmi nedeniyle dolgu yapma (yeraltı suyunu kirletebilir) fakir ülkelere ihraç etme (oradaki insanları zehirler), yakılma (zehirli gaz ve kül çıkarır), tekrar kullanım (sağlam ve kullanılabilir olanların) ve geri dönüşüm (hidro/piro metalurjik proseslerle) en yaygın kullanılan metotlardır . ABD’de sadece e-atıkların %10’u geri dönüş türülmektedir. Bilgisayarların %11 -15’i tekrar kullanılmakta/geri kazanılmaktadır. Gelişmiş ülkelerin büyük bir kısmı tehlikeli e-atıklarını fakir Asya ve Afrika ülkelerine ihraç etmeyi veya bağışlamayı tercih etmektedir. E-atık ihracatı hem karlı hem de en ucuz, tehlikeli atıktan kurtulma yöntemidir. Az gelişmiş/gelişmekte olan fakir ülkelerde özellikle kadınlar, mahkûmlar ve çocuklar çok ucuz işgücü ile bu atıkların manüel olarak geri dönüşümünü sağlarken çok ciddi sağlık tehditleri altındadır. Gelişmiş bir ülke tarafından e-atıkların ihracatı onun ülke içinde geri dönüştürülmesinden 10 kat daha ucuz olmaktadır. E-atıklar Çin, Hindistan, G. Afrika ve Nijerya gibi ülkelerde açıkta yakma ve asit banyolarında metalleri kazanılıp geri kalan tüm zehirli atıklar denetimsiz doğaya atılmaktadır. Buda toprağın, suyun ve havanın aşırı kirletilmesine neden olmaktadır . Uluslar arası Basel antlaşması 1989’da oluşturuldu ve 1994’te tüm zehirli atıkların zengin ülkelerden fakir ülkelere ne sebeple olursa olsun ithalini/sevkini yasaklamıştır. Tehlikeli atıklar azaltılmalı ve milli sınırlar içinde çözülmelidir. Dünyada 149 ülke Basel atık antlaşmasını kabul etmiş fakat ABD kabul etmemiştir. ABD’de e-atık problemini Asya/Afrika’nın arka bahçesine süpürmeyi tercih etmektedir . Türkiye Basel Antlaşmasını 1994’te imzalamıştır. 1996 Londra, 1998 Roterdam ve 2001 Stokholm Antlaşmalarını imzalamamıştır. Bu yüzden ülkemizin tehlikeli atıklar açısından notu ortadadır.
4. E-Atıkların Toplanması Ve Taşınması
Sürekli toplama, özel yerlerden toplama ve evlerden toplama olmak üzere üç farklı toplama şekli vardır. Sürekli toplama yıl boyunca yapılan toplama şeklidir. Belediyelerin belirttiği bir yere e-atıklar getirilir ve oradan belli zamanlarda belediye/geri dönüşümcü firmalarca e-atıklar geri dönüşüm tesisine taşınır. Bu en etkin ve ucuz yoldur.
5. E-Atık Geri Dönüşümü İçin El/Mekanik Demontaj/Ayırma
E-atıkların birçok kısmı ikincil malzeme olarak satılmak veya nihai yok edilmek için rafinasyon/şartlandırmaya ihtiyacı vardır. Rafinasyon mekanik, termal ve kimyasal prosesleri içerir. Piller, CRT, demirli/demir-dışı metaller, geri dönüşebilir plastikler ve basılı devrelerde rafinasyon kullanılır. Demontaj, rafinasyon ve şartlandırma sonucunda çıkan malzeme atık sahalarında nihai yok etme için gömmeye tabi tutulur. Yanabilir malzemeler ve tehlikeli maddeler toprağa gömülemez ve sıkı kurallar vardır. Nihai atıklar özel hazırlanmış sızdırmaz atık sahalarına doldurulur (şekil 2)
Her yıl milyonlarca ton e-atık birikmektedir. Geri Dönüşüm lisanslı şirketlerince yapılmalıdır. Ülkeler çevre dostu e-atık yok etme kanunları hazırlamaktadır. E-atıklar hem değerli ve geri dönüşebilir, hem de tehlikeli maddeler içerebilmektedir. Modern yöntemlerle zararlı emisyonlar ve tehlikeli maddelerin çevre ve sağlık üzerine zararlı etkileri önlenebilir. Teknolojik (High-Tech) atıkları fakir ülkelere ihraç etmemelidir.
8. Abd’de E-Atık Durumu
ABD’de elektrik&elektronik aletler ABD’nin toplam milli üretiminin on yıl önce %1 şimdi %6’sı seviyesindedir. Yılda 57 milyon TV ve bilgisayar satılmaktadır. Yeni TV ve bilgisayar alıcıları eski ürünleri hemen atmamakta olup yılda 20–24 milyon ürün her yıl stoklanmaktadır. Kaliforniya’da her gün 10 binden fazla bilgisayar ve TV kullanılmaz hale gelmektedir. ABD’de her yıl 130 milyon cep telefonu geri dönüşüme uygundur. Bu atıklardan toplam 202 bin ons Au üretilebileceği gibi 65 bin ton zehirli atık gömülme/yakılmadan uzaklaşabilir. ABD’de toplanmış 500 milyon cep telefonu vardır. Kaliforniya’da 6 milyondan fazla stokta bilgisayar ve TV atığı vardır.
Üreticiler, 1 Temmuz 2005’ten itibaren bir yıl önceki ürünlerinin dökümünü ve içindeki tehlikeli maddeleri beyan etmek zorundadır. ABD’deki e-atıklar ya deniz aşırı fakir ülkelere ihraç edilmekte (%50-%80) ya da hapishanedeki ucuz iş gücü suçlular kullanılarak tehlikeli çalışma koşullarında geri dönüştürülmektedir. Uluslararası Elektronik Geri Dönüşümcüleri Birliğine (IAER) göre 2003 yılında ABD’de 700’den fazla işçi e-atık geri dönüşümünde çalışmış ve 700 milyon dolar yıllık gelir yaratmıştır.
DPT verilerine göre 2000 yılında 30 milyon TV, 2005 yılında 80 milyon cep telefonu ve 19 milyon sabit telefon abonesi vardır. Türkiye Beyaz Eşya Üreticileri Derneğine göre 2006 yılında Ocak-Temmuz döneminde 6.7 milyon adet beyaz eşya üretilmiştir bunun 4.3 milyon adedi ithal edilmiştir. Sadece Vestel’in yılda 10 milyon CRT-TV, 4 milyon LCD ve plazma TV, 3.5 milyon buzdolabı, 2.5 milyon çamaşır makinesi, 1 milyon bulaşık makinesi, 1 milyon fırın, 0.7 milyon klima, 12 milyon dijital cihaz, 0.5 milyon Laptop bilgisayar üretim kapasitesi vardır.
10. Sonuçlar
Osmangazi Üniversitesi, Teknoloji Araştırma Merkezi (TEKAM), Eskişehir Anadolu Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Eskişehir
E-atıklar malzeme kazanma tesislerinde (MRF) önce tekrar kullanım veya satılabilir parçalar için test edilir ve sınıflandırılır. Malzeme fişe takılır eğer çalışıyorsa tekrar kullanım/bağışlanma için ayrılır. Eğer çalışmıyorsa manüel veya mekanik olarak parçaların en pahalısından en ucuzuna doğru demonte edilerek ayrılır. Çalışabilecek parçalar ve tehlikeli atıklar ayrıldıktan sonra malzeme kazanım prosesi başlar.
Şekil 1. E-Atık geri dönüşüm akım şeması.
6. Rafinasyon/Şartlandırma Ve Nihai Yok Etme
E-atıkların birçok kısmı ikincil malzeme olarak satılmak veya nihai yok edilmek için rafinasyon/şartlandırmaya ihtiyacı vardır. Rafinasyon mekanik, termal ve kimyasal prosesleri içerir. Piller, CRT, demirli/demir-dışı metaller, geri dönüşebilir plastikler ve basılı devrelerde rafinasyon kullanılır. Demontaj, rafinasyon ve şartlandırma sonucunda çıkan malzeme atık sahalarında nihai yok etme için gömmeye tabi tutulur. Yanabilir malzemeler ve tehlikeli maddeler toprağa gömülemez ve sıkı kurallar vardır. Nihai atıklar özel hazırlanmış sızdırmaz atık sahalarına doldurulur (şekil 2)
Şekil 2. E-atık toprak dolgu sistemi
7. E-Atıkların Sürdürülebilir Geri Dönüşümü Sağlanmalıdır
Her yıl milyonlarca ton e-atık birikmektedir. Geri Dönüşüm lisanslı şirketlerince yapılmalıdır. Ülkeler çevre dostu e-atık yok etme kanunları hazırlamaktadır. E-atıklar hem değerli ve geri dönüşebilir, hem de tehlikeli maddeler içerebilmektedir. Modern yöntemlerle zararlı emisyonlar ve tehlikeli maddelerin çevre ve sağlık üzerine zararlı etkileri önlenebilir. Teknolojik (High-Tech) atıkları fakir ülkelere ihraç etmemelidir.
8. Abd’de E-Atık Durumu
ABD’de elektrik&elektronik aletler ABD’nin toplam milli üretiminin on yıl önce %1 şimdi %6’sı seviyesindedir. Yılda 57 milyon TV ve bilgisayar satılmaktadır. Yeni TV ve bilgisayar alıcıları eski ürünleri hemen atmamakta olup yılda 20–24 milyon ürün her yıl stoklanmaktadır. Kaliforniya’da her gün 10 binden fazla bilgisayar ve TV kullanılmaz hale gelmektedir. ABD’de her yıl 130 milyon cep telefonu geri dönüşüme uygundur. Bu atıklardan toplam 202 bin ons Au üretilebileceği gibi 65 bin ton zehirli atık gömülme/yakılmadan uzaklaşabilir. ABD’de toplanmış 500 milyon cep telefonu vardır. Kaliforniya’da 6 milyondan fazla stokta bilgisayar ve TV atığı vardır.
1 Temmuz 2004’ten itibaren tüketici bilgisayar ve TV alırken 6–10 $ e-atık yok etme/imha vergisi ödemektedir. E-atık geri dönüşüm parası almayan satıcıya 2500–5000$ ceza kesilecektir.
Üreticiler, 1 Temmuz 2005’ten itibaren bir yıl önceki ürünlerinin dökümünü ve içindeki tehlikeli maddeleri beyan etmek zorundadır. ABD’deki e-atıklar ya deniz aşırı fakir ülkelere ihraç edilmekte (%50-%80) ya da hapishanedeki ucuz iş gücü suçlular kullanılarak tehlikeli çalışma koşullarında geri dönüştürülmektedir. Uluslararası Elektronik Geri Dönüşümcüleri Birliğine (IAER) göre 2003 yılında ABD’de 700’den fazla işçi e-atık geri dönüşümünde çalışmış ve 700 milyon dolar yıllık gelir yaratmıştır.
9. Türkiye’de E-Atık Durumu
DPT verilerine göre 2000 yılında 30 milyon TV, 2005 yılında 80 milyon cep telefonu ve 19 milyon sabit telefon abonesi vardır. Türkiye Beyaz Eşya Üreticileri Derneğine göre 2006 yılında Ocak-Temmuz döneminde 6.7 milyon adet beyaz eşya üretilmiştir bunun 4.3 milyon adedi ithal edilmiştir. Sadece Vestel’in yılda 10 milyon CRT-TV, 4 milyon LCD ve plazma TV, 3.5 milyon buzdolabı, 2.5 milyon çamaşır makinesi, 1 milyon bulaşık makinesi, 1 milyon fırın, 0.7 milyon klima, 12 milyon dijital cihaz, 0.5 milyon Laptop bilgisayar üretim kapasitesi vardır.
Ülkemizde de e-atıklar çığ gibi büyümektedir.Buzdolabı atıklarının geri dönüşümünde, CFC gibi ozon tüketen zararlı maddeler eski dolaplardan geri dönüşüm öncesi uzaklaştırılmalıdır. Pil/Akü geri dönüşümünde ise Pb-asit tip araç akülerinin geri dönüşümü %90 oranında yapılmaktadır. Asitsiz kurşunlu/çinkolu pillerin %4’ü geri dönüştürülmüştür. Ni-Cd, NiMH ve Lion piller çevreye zararlı aktif metaller içerdiğinden uygun şekilde yok edilmelidir. İletişimin vazgeçilmezi cep telefonu geri dönüşümünde telefonlar kıymetli Au ve Cu kaynağı olup, gömüldüğünde EPA’ya göre zehirli (Pb, Hg, Cd ve As) içerir. 1 ton cep telefonundan 230 gr 1 ton eski maden atığından 62 gr Au kazanılmaktadır. Böylece madencilik faaliyeti azalır, zehirli atıklar gömülmez.
10. Sonuçlar
E-atıklar uygun yöntemlerle geri kazanılırsa hem çevreci (çevre daha az kirlenecek) hem de önemli ölçüde iş sahası yaratabilecek önemli bir PAZAR olmaktadır. Dünyada E-atık pazarı 2004’te 7.2 milyar dolardan 2009’da 11 milyar dolara %8.8 hızla artacaktır. Bundan sonra üretilecek elektronik malzemeler beşikten-mezara kadar tehlikeli atık içermemeli ve çevre dostu olmalıdır. Üretici temiz/çevreci ürün üretmek zorundadır. Aksi halde kirleten öder felsefesi yaygınlaşmaktadır. Dünyada e-atıkla ilgili kanuni yaptırımlar üç kategoride yoğunlaşmaktadır:
a. Üreticinin ürününü geri alması (üretici sorumludur, o öder),
b. ARF - ön ödemeli geri dönüşüm ücreti alma (alırken tüketici öder),
c. Vergi kredisi koyma (geridönüşümcüye vergi avantajı sağlama).
Hızla gelişen teknolojinin kirli yüzü e-atıklar hızla dünyayı tehdit eder duruma gelmektedir. Üreticiler bu tehlikeli atıkları geri almalı, temiz yapmalı ve yeşil yapmalıdırlar. Avrupa Birliği’nin WEEE ve RoHS direktifleri ülkemizi bağlayacağından sanayimiz e-atıkların yok edilmesi, geri kazanılması ve yeni üretilecek elektrikli ve elektronik cihazlarda tehlikeli ve zehirli metal kullanımı azaltılmalıdır. Ülkemizde de çığ gibi büyüyen e-atıkların emniyetli ve güvenli şekilde toplama, yok etme ve geri dönüşümü bir sektör haline dönüşmelidir. Bu sektör önemli miktarda eğitim seviyesi düşük işgücüne istihdam olanağı sağlayabilir. E-atıkların uygun yöntemlerle geri kazanımı hem çevreci (çevreye verilecek zararı azaltan) hem de önemli ölçüde iş sahası yaratabilecek önemli bir pazar olabilir.
--------------------
Kaynak: Muammer KAYA, Ayça SÖZERİ
Osmangazi Üniversitesi, Teknoloji Araştırma Merkezi (TEKAM), Eskişehir Anadolu Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Eskişehir